Kaybolan Bir Kutlama Ritüeli ve İletişim Aracı Olarak Kartpostal 1.Bölüm

2021-02-07 22:41:21

KAYBOLAN BİR KUTLAMA RİTÜELİ VE BİR İLETİŞİM ARACI OLARAK KARTPOSTAL

Suat Sungur

Istanbul Aydin University

Bu araştırmada, kartpostalın tarihsel gelişim süreci ve günümüzdeki durumu hakkında alan yazın (literatür) taraması yapılmış ve çeşitli kaynaklardan derlenen bilgiler ve görsel malzemeler ışığında bir iletişim aracı olarak kartpostalın ortaya çıkışı, gelişim, yükseliş ve gerileme süreci ele alınmıştır. Konunun önemli dönüm noktaları gözden geçirilmiş ve derlenen bilgiler özetlenmeye çalışılmıştır. Ancak yapılan alan yazın (literatür) taramasında konuyla doğrudan ilgili sınırlı sayıda yerli kaynağa ulaşılmıştır. Dünyada kartpostalın özellikle başlangıç, gelişim, yükseliş sürecine ilişkin yerli kaynak neredeyse bulunamamıştır. Bu nedenle söz konusu sürecin ortaya konulmasında yabancı kaynaklara bağımlı kalınmıştır. Bu aşamada doğrudan kartpostal ([İng.] post card; [Fr.] carte postale) kelimesi ile ilgili olan kaynaklar ön planda tutulmuştur. Alan yazın derlemesi sonucunda konuyla ilgili ana görüşler ortaya konmuş ve bu görüşlere dayanarak; tebrik kartları gönderiminde yoğunluğun her geçen yıl düştüğü, kurum ve kuruluşlar ile işyeri sahipleri dışında kalan vatandaş tebrik kartı göndermemeye başladığı, insanların artık kalemle, zarfla uğraşmak istemediği, bunun yerine cep telefonu ve bilgisayarına kayıtlı mesajı saniyeler içinde yüzlerce kişiye göndermeyi tercih ettiği, dolayısı ile yılbaşı, bayram ve doğum günleri gibi özel ve önemli günlerde gönderilen kartpostalların teknolojiye yenik düşmeye başladığı ve bu durumun da istatistikî verilerle sabit olduğu sonucuna varılmıştır.

GİRİŞ (INTRODUCTION)

Kartpostal, kalın ve dikdörtgen bir kâğıdın ya da ince kartonun mesaj yazmak, zarfsız olarak postalamak ve mektuptan daha ucuz bir fiyata göndermek amacıyla hazırlanan bir iletişim aracıdır. Amerika Birleşik Devletleri Posta Hizmetleri Kurumu kartpostalı, ―dikdörtgen, en az 3,5 inch yüksekliğinde, 5 inch uzunluğunda ve 0,007 inch kalınlığında ve 4,25 inchten daha yüksek, 6 inchten uzun ve ,016 inchten daha ince olmayan kağıt ya da karton‖ olarak tanımlar (www.en.wikipedia.org/wiki/Postcard). Türkçeye Fransızcadan (carte postale) geçmiş olan kartpostal kelimesi, TDK Güncel Türkçe Sözlük‘te ―genellikle dikdörtgen biçiminde ince kartondan yapılmış, bir yüzü resimli, zarflı veya zarfsız gönderilen posta kartı, kart‖ olarak tanımlanır (www.tdk.gov.tr).

Bugün bilinen anlamı ile kartpostalların yaklaşık 150 yıllık bir geçmişi vardır. Ancak tebrik kartı yollama geleneğinin başlangıcı, tebriklerini papirüs üzerine yazan antik Mısır‘a kadar götürülebilir. Öte yandan Almanların 1400‘lü yılların başında tahta parçalar üzerine boyadıkları tebrik mesajları Avrupa‘daki tebrik yollama geleneğinin ilk örnekleri olarak kabul edilir (www.emotionscards.com/museum/vals.html).

yüzyılın ortalarına kadar insanlar yazılı mesajlarını mühürlü mektuplar aracılığı ile göndermişlerdir. Mesaj taşıyan kartlarsa, posta hizmetlerinin verilmeye başlamasından sonra bir döneme kadar belli bir düzenden yoksun olarak üretilmiş ve gönderilmişlerdir. Ancak 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra kartpostal kullanımı tüm dünyada hızla artan bir iletişim aracı olarak varlık göstermeye başlamıştır.

Bugün bilinen en eski kartpostal, 1840 yılında İngiliz yazar Theodore Hook tarafından karton üzerine elle resim çizilmiş, 1 kuruşluk siyah pul ile Londra‘dan gönderilmiş olan kartpostal olduğu tahmin edilmektedir (www.historyofinformation.com/index.php?id=3319).

Amerika Birleşik Devletleri‘nde (ABD) özel kartpostallar üzerindeki ilk telif hakkı ise 1861 yılında Philadelphia‘lı John P. Charlton tarafından alınmıştır. Charlton bu hakkını daha sonra hemşerisi H. L. Lipman‘a satmıştır. Bir kenar süsü ile desenlendirilmiş ve üzerinde ―Lipman Kartpostalları, patent müracaatı yapıldı‖ ibaresini taşıyan erken dönem kartpostallar, 1873 yılında devlet tarafından basılan kartpostallar satışa çıkıncaya kadar varlığını sürdürmüştür. Devlet tarafından bastırılan ve kısaca ―Postals‖ olarak adlandırılan yeni kartpostalların çarpıcı özelliği üzerlerinde o eyaletin posta kurumu tarafından bastırılmış pul ile birlikte piyasaya satışa çıkarılmış olmalarıydı (www.geocities.com/Heartland/Meadows/2487/pchistory.htm?200829).

Kitle iletişim araçlarının ortaya çıkışı ve yaygın olarak kullanılmaya başlamasının toplumsal ve kültürel değişimlere neden olduğu bilinen bir gerçektir. Bu değişimin oluşumunda basılı eserlerin, iletişim alanında kullanılan her türlü görsel malzemenin payı azımsanamayacak kadar büyüktür. Teknolojinin gelişimine paralel olarak görsel malzemelerin özellikle de fotoğrafın kullanımının artması, iletişimin algısal olarak güçlenmesini de beraberinde getirmiştir. Fotoğrafın icadından önce görsel malzeme hazırlama etkinliği el emeği ile gerçekleşmekte, belgeler çok az sayıda üretilebilmekte ve erişimi kolay olmamaktaydı. Fotoğrafın bulunmasının ardından belgeler mekanik yollarla çoğaltılabilmiş ve bu durum da söz konusu belgelerin pratik açıdan evrensel bir dağıtım ve kullanım olanağı bulmasını sağlamıştır. Nitekim ilk resimli kartpostallar (Carte Postale Illustreé) 1891 yılından itibaren bu amaçla kullanılmaya başlanmıştır. Fotoğrafın kartpostalları daha cazip hale getireceğini düşünen kartpostal yayıncıları, daha önceleri kartın bir yüzünde yer alan desen kullanımından vazgeçerek, kartpostalın ön yüzünde fotoğraflardan oluşan görsel malzemeler kullanmaya başlamışlardır. Fotoğrafın pahalı ve profesyonel işi olduğu bu dönemde, onu herkes tarafından ulaşılabilecek hale getiren bu değişim, kartpostallara olan ilgiyi de büyük ölçüde arttırmıştır. Fotoğraf çekemeyen pek çok turist, kartpostallar sayesinde gördükleri yerlerin resmini edinme ve sevdiklerine o yerlerden bu malzemeler ile yazılı mesaj gönderme imkânına sahip olmuş (Eken, 2010: 560) ve kartpostal kullanımı her geçen gün yaygınlaşmaya başlamıştır.

Arşivler, nüfus sayımları, basın, kişisel belgeler, araçlar ve aletler, filmler, plaklar, teyp bantları, resimler, fotoğraflar, kartpostallar sosyal olgulara ait çeşitli ve çok sayıda izler taşıyan belgelerdendir (Duverger, 2006: 101). Gerçekten de geçmişe ait fotoğraflar, filmler, kartpostallar ve fotokartlar; törenler, festivaller, siyasal gösteriler, ayaklanmalar gibi sosyal olayların, şehirlerin, kimliklerin, mesleklerin vb. kayıtlanmasını sağlamışlardır. Örneğin, şehirler/meydanlar/anıtlar; Almanya Kayseri II. Wilhelm‘in İstanbul‘u ziyareti gibi siyasal ve I. Dünya Savaşı, Kurtuluş Savaşı gibi askeri olaylar; Çingeneler, Araplar vb. gibi etnik gruplar; geçmişte var olan ancak bugün görülmeyen sucu, manda sürücüsü, tavşan satıcısı, kömür hamalı, gazete satıcısı, aşure satıcısı, sülük satıcısı, limonata satıcısı, misvakçı vb. pek çok meslek dönemin editörleri tarafından kartpostallara aksettirilmiş olup, günümüze ulaşan bu görsel malzemeler geçmişin sosyal ve kültürel olay ve olgularını bugün detayları ile görmemizi sağlayan birer tarihi belge olarak varlıklarını sürdürmektedir.

ÇALIŞMANIN ÖNEMİ (RESEARCH SIGNIFICANT)

Araştırmanın amacı maddeler halinde şu şekilde sıralanabilir:

 Türkiye‘de üzerinde sınırlı sayıda bilimsel çalışma yapılmış bir iletişim aracı olan kartpostal hakkında eser üretmek.

 Kartpostalların dünyadaki tarihçesine ilişkin kaynakları taramak, çeviri yapmak ve atıfta bulunmak.

 Kartpostalların Türkiye‘deki tarihçesine ilişkin bilgi vermek.

 Basıldıkları döneme göre kartpostalların toplumun sosyal ve kültürel özellikleri yansıttığını örneklerle ortaya koymak.

 Kartpostalların sadece birer iletişim aracı değil, aynı zamanda birer tarihsel belge olduğunu vurgulamak.

 Gazete arşivlerinde olduğu gibi kartpostalların yayınlandığı dönemin panoramasını birebir yansıttığı için yorumlanması gereken bir materyal olduğunu göstermek.

 Kartpostalların bir iletişim aracı olarak yazılı kültürün bir parçası olduğunu belirtmek.

 Gelişen teknoloji ile birlikte el yazması kültürün giderek yerini elektronik kültür unsurlarına bırakması nedeni ile insanların yılbaşı, bayram ve doğum günlerinde kartpostal göndermek yerine, daha az katkıda bulundukları, daha kısa sürede ürettikleri ve daha kolay yolladıkları e-mail, e-kart, sms yollamayı tercih ettiklerini istatistiksel verilerle göstermek.

 Türkiye‘de son 10 yılın kartpostal istatistiklerini inceleyerek, bu iletişim aracının kullanımının giderek yok olmaya başlayan bir iletişim ritüeli olduğunun altını çizmek.

 Türkiye‘de üzerinde sınırlı sayıda çalışma yapılmış bir konuyu ele alması;

 Kartpostalın dünyadaki tarihçesine ilişkin kaynakları taraması, çeviri yapması ve Türkçeye eser kazandırması;

 Kartpostalın Türkiye‘deki tarihçesine ilişkin bilgi üretmesi;

 Basıldıkları döneme göre kartpostalların toplumun sosyal ve kültürel özelliklerini yansıtan birer iletişim aracı olduğunu örneklerle ortaya koyması;

 Kartpostalların sadece birer iletişim aracı değil, aynı zamanda tarihsel bir belge olduğunu vurgulaması;

 Kartpostalların yayınlandığı dönemin panoramasını birebir yansıttığı için yorumlanması gereken bir materyal olduğunu göstermesi;

 Kartpostalların bir iletişim aracı olarak yazılı kültürün bir parçası olduğunu, kültürün değişmesine paralel olarak kartpostalların üzerinde veya içeriğinde yazılı olan metinlerin de değişim gösterdiğini ortaya koymak;

 Kitle kültürünün yaygınlaşması, gelenek ve göreneklere ilişkin anlayış değişmeye başlaması ile birlikte insanların bayram, yeni yıl veya doğum günlerinde birbirlerine kartpostal yerine daha az katkıda bulundukları, daha kısa sürede ürettikleri ve daha kolay yolladıkları e-mail, e-kart ya da sms göndermeyi tercih ettiklerini konuyla ilgili artan istatistik oranları ile ortaya koyması, gibi özellikler göz önünde bulundurulduğunda; yapılan alan yazın taraması sonucunda Türkiye‘de bu maddeleri tek bir çalışmada ele alan bir başka çalışma olmaması ve bu çalışmanın bu konuyla ilgili olarak bir ilk özelliğini taşıyor olması nedeniyle önemlidir.

ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ (METHODS OF THE RESEARCH)

Alan yazın (literatür) bir bilim dalının çeşitli konularında yazılmış eserlerin tümünü ifade eder. Alan yazın taraması ise bir bilim dalının çeşitli konularında yazılmış eserlerin tümüne ulaşmak için mevcut bilgi kaynaklarının gözden geçirilmesi ve ilgili yayınlara ulaşılması işidir. Bir başka deyişle var olan kaynak ve belgeleri inceleyerek veri toplamaya alan yazın (literatür) taraması denir. Alan yazın derlemesi, belirli bir konuda önceden yapılmış çalışmalarda elde edilmiş bilgilerin incelenmesi, önemli noktalarının gözden geçirilmesi ve özetlenmesidir. Öte yandan literatür taraması, araştırma konusunun anlaşılmasına ve araştırmanın tarihsel bir perspektife oturtulmasına yardımcı olur (Karasar, 2005, 183) ve veri toplama ve toplanan verinin öneminin tartışılması, toplanan verilerin problemle ilişkisinin kurulması ve bilginin sınıflandırılması aşamalarından oluşan bir süreçtir (Balcı, 2001, 63).

Bu araştırmada da alan yazın (literatür) taraması yapılmış ve çeşitli kaynaklardan derlenen bilgiler ve görsel malzemeler derlenerek bir iletişim aracı olarak kartpostalın ortaya çıkışı, gelişim, yükseliş ve gerileme süreci ele alınmış, konunun önemli dönüm noktalarını gözden geçirilmiş ve derlenen bilgiler özetlenmeye çalışılmıştır. Yapılan literatür taraması ile konuyla doğrudan ilgili sınırlı sayıda yerli bir kaynağa ulaşılmıştır. Kartpostalın dünyada özellikle başlangıç, gelişim, yükseliş sürecine ilişkin yerli kaynak neredeyse bulunamamıştır. Bu nedenle söz konusu sürecin ortaya konulmasında yabancı kaynaklara bağımlı kalınmıştır. Bu aşamada doğrudan kartpostal ([İng.] post card; [Fr.] carte postale) kelimesi ile ilgili olan kaynaklar ön planda tutulmuştur. Alan yazın derlemesi sonucunda konuyla ilgili ana görüşler ortaya konmuş ve bu görüşlere dayanarak bir sonuca varılmıştır.

ARAŞTIRMANIN SINIRLILIKLARI (RESEARCH LIMITATIONS)

Araştırmanın sınırlılıkları maddeler halinde aşağıdaki gibi sıralanabilir:

 Bir döneme tanıklık etmiş olmasına rağmen, ülkemizdeki arşivleme eksikliği nedeni ile kartpostallar üzerinde yapılmış olan çalışmaların sınırlıdır. Yapılan kaynak taramasında spesifik olarak dünyada ve Türkiye‘de kartpostalın tarihi, gelişimi, özelliklerine ilişkin Türkçe olarak basılmış bir kaynak kitaba ulaşmak mümkün olmamıştır. ―Kartpostal‖ kelimesi girilerek taranan kitap arşivlerinde sadece; Manastır'ın Ortasında Var Bir Havuz: Kartpostallarla Bir Osmanlı Şehrinin Hikâyesi (Gökman, 2011), Eski Kartpostallarda Şehir Güzeli İzmir (Başgelen, 2010), Kartpostallarda İstanbul - İstanbul with Postcards: Eyüp Bakırköy Beyoğlu Kâğıthane (Mazak, 2008), Kartpostallarla Balkan Savaşı 1912-1913: Mehmed Nail Bey'in Derlediği (Dinç, 2008), 100 Yıl Önce Türkiye'de Ermeniler: Orlando Carlo Calumeno Koleksiyonu'ndan Kartpostallarla (Köker, 2005), Didar-ı Hürriyet: Kartpostallarla İkinci Meşrutiyet (Kutlu, 2004), İzmir Kartpostalları 1900 (İzmir Büyükşehir Belediyesi, 2003), Max Fruchtermann Kartpostalları I-II-III (Sandalcı, 2002); Kartpostallarda İstanbul - İstanbul with Postcards: Eminönü Fatih (Mazak, t.y.), Yadigâr-ı Selanik: Kartpostallarda Evvel Zaman (Ünlü, 2006) gibi genellikle şehirlerin panoramalarını ve bazı tarihi olaylarını yansıtan kitaplara rastlanmıştır. Dolayısı ile çalışmamızda dünyada kartpostalın ortaya çıkışı, tarihsel gelişim süreci, teknolojinin gelişimine paralel olarak yaşadığı dönüşüm sürecinin ele alınması yabancı kaynaklardan aktarılan, çeviri yapılan bilgilerle sınırlıdır. Türkiye‘de kartpostalın ortaya çıkışı, tarihsel gelişim süreci, teknolojinin gelişimine paralel olarak yaşadığı dönüşüm sürecinin ele alınmasında ise sınırlı sayıdaki kaynaktan yararlanılmıştır.

 Osmanlı İmparatorluğu‘nda kartpostalın ilk kez ortaya çıkışı 1895‘de Max Fruchtermann isimli kartpostal üreticisinin çabası ile görülmüştür. Bu tarihten sonra yaklaşık 200 dolayında editör, çok değişik insan ve manzara görselleri içeren 8000-9000 çeşit kartpostal basmıştır. Ancak bu çalışmaların bir arada olduğu kaynak, koleksiyon bulmak çok güçtür. Bu dönemde üretilen kartpostalların geçmiş yüzyılda ülkeyi terk eden Levanten ve yabancı uyruklu kişiler tarafından yurt dışına çıkarılmış olması, öte yandan İstanbul‘un köklü aileleri ve diplomatların evlerinden çıkan kartpostalların kolleksiyonerler tarafından özel arşivlerine toplanmış olması bu materyallere ulaşma güçlüğünün önemli nedenleri arasında gösterilebilir. Dolayısı ile kimi zaman kılık kıyafetlerde, kullanılan eşyalarda (nargile, takılar, kilimler, divanlar, enstrümanlar, duruş, bakış, figürün fotoğraftaki konumu) kimi zaman mimari yapılarda, kimi zaman esnaf kartpostallarında, kimi zaman ülkenin içinde bulunduğu siyasi ve askeri olaylara (I. Dünya Savaşı gibi) dair göstergeler ancak internet ortamında elde edilebilmiş kartpostalların görüntüleri ile sınırlıdır.

 Bu basılı eserlere ulaşma güçlüğü nedeninin Türkiye‘de kartpostallarla ilgili yapılan akademik çalışmaların da sınırlı kalmasına neden olduğu öngörülmektedir. Bu konuda YÖK Ulusal Tez

Merkezi‘nde yapılan taramada, Filiz Işık‘ın 2008 yılında Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Gazetecilik Anabilim Dalı‘nda yapmış olduğu “19. Yüzyılda Kartpostallarda Osmanlı Toplumu: Max Fruchtermann Kartpostalları” başlıklı tez çalışmasından başka bir çalışmaya rastlanmamıştır. Işık, bu çalışmasında bir Avrupalının bilinç düzleminden hareketle, editörü olduğu kartpostallarda doğulu bir toplumu oryantalist bir bakış açısı ile betimleme biçiminden bu toplumu nasıl algıladığını açıkça görmeyi ve göstermeyi amaçlamıştır. Söz konusu çalışma da başlığında da belirtildiği gibi Max Fruchtermann kartpostalları ile sınırlı olduğu için o döneme ait diğer editörlerin kartpostallarına internette yayımlanan görsel malzemeler haricinde ulaşmak mümkün olmamıştır.

BULGULAR (FINDINGS)

5.1. Dünyada Kartpostalın Ortaya Çıkışı ve Gelişimi

(The Emergence and Development of Postcard in the World)

Tebrik kartı yollama geleneğinin başlangıcı, tebriklerini papirüs üzerine yazan antik Mısır‘a kadar götürülebilir. Almanların 1400‘lü yılların başında tahta parçalar üzerine boyadıkları tebrik mesajları ise bugün Avrupa‘daki tebrik yollama geleneğinin ilk örnekleri olarak kabul edilir (www.emotionscards.com/museum/vals.html).

Bugün bilinen en eski kartpostal, 1840 yılında İngiliz yazar Theodore Hook tarafından karton üzerine elle çizilmiş ve 1 kuruşluk siyah pul ile Londra‘dan gönderilmiş olan kartpostal olduğu tahmin edilmektedir. Hook, posta hizmetleri ile dalga geçmek için postane çalışanlarının görüntülerini karikatürize eden bir resim çizmiş ve bu kartı kendisine yollamıştır (en.wikipedia.org/wiki/Postcard).

Tebrik kartları, 1850‘lerde oldukça pahalı, el yapımı ve elden teslim edilen bir hediye ve kişilerarası iletişimin anlamlı bir parçası olmaya başlamıştır (http://postalheritage.wordpress.com/2009/08/21/rowland-hill%E2%80%99s-postal-reforms/). 19. yüzyılın ortalarına kadar insanlar mesajlarını mühürlü mektuplar aracılığı ile göndermişlerdir. Mesaj taşıyan kartlarsa, posta hizmetlerinin verilmeye başlanmasından sonra bir müddet belli bir düzenden yoksun olarak üretilmiş ve gönderilmişlerdir. Ayrıca zarfsız olarak gönderildikleri için mesajı taşıyan kişiler tarafından okunabileceği düşüncesi ile ilk ortaya çıktıkları dönemde oldukça eleştiri almıştır. Ancak mektuba göre daha ucuza gönderilebiliyor olmaları nedeni ile kısa süre içinde popüler hale gelmiştir.

1861 yılı ise kartpostal tarihinde önemli bir dönüm noktası olmuştur. Amerika Birleşik Devletleri‘nin 36. Kongresi, 27 Şubat 1861 tarihinde ―Posta Rotası Hakkında Kanun‖ başlığını taşıyan kanunu kabul etmiştir. Söz konusu kanunun 13. maddesi, o tarihten itibaren kartpostalların birer posta gönderisi olarak gönderilmesine izin vermiştir (http://www.squidoo.com/vintage-postcard-history). M13 hükmünde;

“Ve bundan böyle (boş veya basılı) kartlar, sekiz gram ağırlığı geçmeyen paketler halinde posta yolu ile gönderilebilir. Bu gönderiler 1500 mile kadar olan mesafede bir ons bir kuruşa denk gelecek şekilde Amerika Birleşik Devletleri’nin herhangi bir yerine gönderilebilir. Bin beşyüz mili aşan durumlarda ise bir ons iki kuruşa denk gelecek şekilde hesaplanacak ve posta pulu bedeli peşin olarak tahsil edilecektir” ibaresi yer almaktadır.

Şekil 1. ―Lipmann‘s Postal Cards‖ ibareli kartpostal örneği (ABD)

(Figure 1. Post card sample with ―Lipmann‘s Postal Cards‖ print) (USA)

Daha sonra devlet tarafından bastırılan ve kısaca ―Postals‖ olarak adlandırılan yeni kartpostallar piyasaya sürülmüştür. Bu kartpostalların çarpıcı özelliği üzerlerinde postaya verildikleri eyaletin posta kurumu tarafından bastırılmış pul ile birlikte satışa çıkarılmış olmalarıdır (www.geocities.com/Heartland/Meadows/2487/pchistory.htm?200829 ).

Öte yandan ―Avrupa‘da 1865 yılında, Alman Dr. Heinrich von Stephan, Avusturya-Almanya Posta Konferansına katıldığında ilk defa posta kartının tanıtımını yapmıştır. Dr. Stephan‘ın düşüncesi hararetle kabul edilmiş ancak o dönem için hayata geçmemiştir. Birkaç yıl sonra bir ekonomi profesörü olan Dr. Emanuel Hermann of Vienna, kartpostalın tanıtımını tekrar yapmış ve bu durum Avusturya Posta İdaresi tarafından büyük kabul görmüştür. Böylelikle 1 Ekim 1869‘da dünyanın ilk resmi posta kartı kullanıma sunulmuştur. ―Correspondenz Karte‖ olarak adlandırılan bu kartlar Avusturya‘da pul baskılı olarak satışa sunulmuş ve söz konusu kartpostallarda tıpkı ABD‘nde olduğu gibi kartın ön yüzü, kartı alacak olanın adı-soyadı ve adres bilgileri; arka yüzü ise mesaj için ayrılmış ve bunun aksi bir uygulamaya izin verilmemiştir.

Şekil 2. Avusturya Hükümeti tarafından bastırılan ilk kartpostal örnekleri

(Figure 2. The first post card samples printed by Austrian Government)

Avusturya‘da satışa sunulan kartpostallardan ilk üç ayda yaklaşık 3 milyon adet satılmıştır. Bu büyük satışı daha sonra diğer ülkeler takip etmiştir. Almanya, Temmuz 1870; İngiltere Ekim 1870, Avrupa ve Kanada‘daki diğer ülkeler de 1871-1873 yılları arasında bu yeniliği uygulamaya başlayan ülkeler arasına katılmışlardır‖ (http://www.libanpostcard.com/postcard_history.html).

Şekil 3. Almanya Hükümeti tarafından bastırılan posta kartı örneği

(Figure 3. The post card sample printed by German Government)

Almanya'da basılan ve "Gruss aus" adıyla yaygınlaşan kartlar ise bu türün bilinen ilk örnekleridir. Üzerinde 6 Temmuz 1889 damgası bulunan ve Schwarzwalde Gölü'nün bir görüntüsünü çizgi-resimle yansıtan kartpostal, bu türün günümüze kadar ulaşan bilinen en eski örneğidir. Doğal renkleri taşıyan ilk renkli kartpostal da Almanya'da basılmıştır. Prof. Miethe'nin "Naturfarbenphotographie" tekniğiyle Rotophot Co. firması tarafından basılan bu kartpostalların bilinen en eski örneğinde, adı belirtilmeyen bir köyün fotoğrafı vardır ve 16 Ekim 1904 günü Hamburg'dan postalanmıştır.

Fransız hükümeti 1872 yılında Fransız hükümeti kartpostalı bir posta aracı olarak kabul etmiştir ve resmi posta kartları (Carte Postale) bastırarak halkın kullanımına sunmuştur.

Şekil 4. Fransız Hükümeti tarafından bastırılan kartpostal örneği

(Figure 4. The post card sample printed by French Government)

O dönemde Fransa‘da kullanılan kartlar da ön yüz, kartı alacak olanın adresine ve pula, arka yüzü ise yazılacaklara ayrılmıştır. 1877 yılından itibaren ise kartpostalların ön yüzleri reklam ve bir takım desenlerle bezenmiştir. Ayrıca bu dönemde posta idareleri kartpostallara özel tarife uygulamaya da başlamıştır (Eken, 2010: 561)

Birleşik Krallık ise kartpostal kullanımı konusunda kıta Avrupasındaki komşularına nazaran daha yavaş hareket etmiştir. Üzerinde desen ya da reklam taşıyan ve pul baskılı olarak satışa sunulmuş olan kartpostallar 1870‘lerde halkın beğenisine sunulmuştur ancak kullanım sıklığı bakımından ele alındığında bu kartpostalların benimsenmesi kolay olmamıştır.

Şekil 5. Birleşik Krallık Posta İdaresi tarafından bastırılan kartpostal örneği

(Figure 5. The post card sample printed by United Kingdom Post Office)

1894‘ten sonra Kraliyet Posta İdaresi özel girişimcilerin kartpostal basmasına izin vermiştir. Ancak bu tarihten sonra bile Birleşik Krallık‘da kartpostal kullanım sıklığı büyük bir başarı yakalayamamıştır.1

1902‘den sonra ise Kraliyet Posta İdaresi mesaj ve adresin kartın tek bir yüzüne yazılmasına izin vermiş, böylelikle kartpostalın ön yüzünde yer alan görsel malzeme yazıdan ayrılarak özgür kalmıştır. Öte yandan kartpostal basımında bu uygulamayı hayata geçiren ilk ülke Birleşik Krallık olmuş, onu daha sonra diğer ülkeler takip etmiştir. Ayrıca kartların ebat olarak standartları da genişletilmiştir (www.postcard.co.uk/postcard_history.php).

Kartpostalların dünya çapında büyük ölçüde yaygınlaşması ise Osmanlı İmparatorluğu‘nun da katılımcı olduğu 1893 Chicago Dünya Sergisi‘yle başlamıştır (en.wikipedia.org/wiki/Postcard). Amerikan Hükümeti, sergi sonrasında ABD Posta Teşkilatı aracılığıyla, yayıncılara ilk kez 1 centlik (Penny Postcard) basma izni vermiştir.

Şekil 6. Penny Postcard örneği (ABD)

(Figure 6. Sample of Penny Postcard) (USA)

Söz konusu bu kartların arka yüzünde mesajı yazmak için yer ayrılmıştır. Böylelikle kartpostallar, yalnızca bir iletişim aracı olmakla kalmamış; siyasi, ekonomik olayların geniş kitlelere duyurulmasında da rol oynamaya başlamıştır.

1 Bugün Birleşik Krallık‘ta 1 yılda tebrik kartı için yaklaşık 1 milyar pound harcandığı ve İngilizlerin bir yılda kişi başına ortama 55 adet kart yolladıkları tahmin edilmektedir ("Card sharps". BBC News. 2006-10-12. http://news.bbc.co.uk/1/hi/magazine/6043426.stm. Retrieved 2006-10-14.)

6.1.1. Teknik Özellikler Bakımından Dünyadaki Kartpostal Dönemleri (Postcard Eras in the World as a Technical Terms)

Teknik özellikler bakımından dünyadaki kartpostal dönemleri; (1)Erken Dönem (1840-1869), (2) Özel Posta Kartları Dönemi (1898-1901), (3) Tek Parça Kartpostal Dönemi (1901-1907), (4) Bölünmüş Arka Yüzey Dönemi (1907-1915), (5) Erken Modern (Beyaz Çerçeve) Dönem (1915-1930), (6) Keten Kart Dönemi (1930-1945); (7) Renkli Kartpostal Dönemi (1939‘dan günümüze) olmak üzere yedi başlık altına incelenebilir. Dönemlere ait özellikler ve kartpostal örnekleri aşağıda sıralanmıştır.

6.1.1.1. Erken Dönem (1840-1869) (Pre-Postcard Era 1840 – 1869)

1869 öncesindeki dönem, kartpostal tarihinde ―erken dönem‖ olarak adlandırılır. ABD‘ndeki bu erken dönem kartpostalları daha çok ticari reklam ve bilgi göndermek için kullanılmıştır (www.geocities.com/Athens/2088/history.htm?200829).

Bu dönem kartpostallardaki görüntüler daha çok New York, Philadelphia ve diğer büyük metropollerin görüntüleri üzerine yoğunlaşmıştır (www.geocities.com/Heartland/Meadows/2487/pchistory.htm?200829). Amerika Birleşik Devletleri‘nde 01 Mart 1907 tarihine kadar kartpostalların adres tarafına mesaj yazılmasına kanun aracılığı ile yasak getirilmiştir. Bu nedenle bu tarihten önceki kartpostallara bakıldığında yazı/mesajın kartın resimli tarafında yer aldığı görülür.

Erken dönem kartpostalların bazı ortak özelliklere sahip oldukları görülür: (1) Kartın arka yüzü herhangi bir kesit ile bölünmemiştir, yani tek parçadır. (2) Kartın diğer yüzündeki basılmış çizgiler sadece adres kısmını yazmak içindir. (3) Bu dönemde devlet tarafından bastırılan kartpostalların arka yüzünde (tek kelime olarak) ―post card‖ ibaresinin yazmasıdır.

Şekil 7. Erken dönem kartpostal örneği (ABD)

(Figure 7. Sample of Pre-Postcard Era) (USA)

Ancak özel girişimciler tarafından bastırılan kartpostalların arka yüzünde ise ―souvenir card‖ (hatıra kartı), ―correspondance card‖ (yazışma/haberleşme kartı) ya da ―mail card‖ (posta kartı) ibareleri yer almıştır.

Şekil 8. Souveneir Card örneği

(Figure 8. Sample of Souveneir Card)

Şekil 9. Correspondance Card örneği

(Figure 9. Sample of Correspondance Card örneği)

Öte yandan bu dönemde devlet tarafından bastırılan kartlar, üzerinde ‗U.S. Grand‘ ibaresi ya da ‗Thomas Jefferson‘ resimli 1 centlik pul yapıştırılmış olarak satışa sunulmuşken, özel girişimciler tarafından bastırılan kartların postalanmasında ise 2 cent ödenmesi gerekmiştir.

6.1.1.2. Özel Posta Kartları Dönemi (1898-1901)

(Private Mailing Card Era, 1898-1901)

Amerikan Kongresi 19 Mayıs 1898 tarihinde özel girişimciler tarafından hazırlanan ve basılan kartpostalların satışına ve bunların tıpkı devlet tarafından bastırılan kartpostallarda olduğu gibi 1 centten gönderilmesi için önerilen yasa teklifini kabul etmiştir. Bu nedenle bu yasanın kabulünden sonra başlayan dönem, ‗Özel Posta Kartları Dönemi‘ olarak adlandırılmıştır. Özel posta kartlarının pek çoğu hediyelik kartlar ve/veya selam yollanan (greetings from) kartları kategorisine girmiştir. Bu dönemde de pul yapıştırılan tarafa sadece adres yazılmasına izin verilmiş ve sol tarafta kalan boş kısın mesajın yazılması için ayrılmıştır.

Şekil 10. Özel Posta Kartı örnekleri (ABD)

(Figure 10. Sample of Private Mailling Cards) (USA)

Şekil 11. Özel Posta Kartı örneği (Birleşik Krallık)

(Figure 11. Sample of Private Mailling Card) (United Kingdom)

Özel posta kartları döneminde, (1) Erken dönem kartpostallar yeniden basılmıştır. (2) Bu dönemin kartpostallarının arka yüzü bölünmüş değildir. (3) 1900‘lerden itibaren kartpostallar üzerinde gerçek fotoğraflar kullanılmaya başlanmıştır. (4) Bu erken dönemde kullanılan fotoğraf görüntüleri ise daha çok reklam amaçlı görsel malzemelerden oluşmuştur.

(www.geocities.com/Athens/2088/history.htm?200829).

6.1.1.3. Tek Parça Kartpostal Dönemi (1901-1907)

(Undivided Back Era, 1901-1907)

Bu dönemin en belirgin özellikleri, (1) Amerikan Hükümeti, 24.12.1901 tarihinde, kartpostalın tek parçalı arka yüzü üzerine ―Post Card‖ ibaresinin yazılmasını; (2) Özel yetki yazısının konulmasını zorunlu hale getirilmesi olarak sayılabilir. Öte yandan (3) adres kısmı üzerinde yazı yazılması bu dönemde de varlığını koruyan yasaklardan olmuştur.

Bu dönemde kartpostal baskı sayısı her altı ayda bir iki katına çıkmıştır. Avrupalı basımevleri ABD‘nde bürolar açmış ve 1907 yılına kadar milyonlarca adet yüksek kalitede kartpostal ihraç ederek, Amerika‘da satılan kartpostalların %75‘ini temin etmişlerdir.

Şekil 12. Tek parça kartpostal örneği (Chicago - ABD) (1904)

(Figure 12. Sample of undivided back post card) (Chicago –USA) (1904)

6.1.1.4. Bölünmüş Arka Yüzey Dönemi (1907-1915):

(Divided Back Era, 1907-1915)

Bölünmüş arka yüzeye sahip kartpostalların basımına 01.03.1907 tarihinde izin verilmiştir. Bir başka deyişle bu durum, kartın ön yüzündeki görüntünün artık tek başına kalabileceği, üzerine herhangi bir şey yazılmayacağı bir dönem anlamına gelmiştir. Adres, kartın arka tarafının ortadan dikey bir çizgiyle ikiye bölünmüş kısmının sağ tarafına, mesaj ise sol tarafına yazılmaya başlanmıştır.

Şekil 13. Bölünmüş arka yüzey kartpostal örneği (ABD)

(Figure 13. Sample of divided back post card) (USA)

Bu dönem kartpostalları, ön yüze herhangi bir şey yazılmadığı için toplanabilir/koleksiyon yapılabilir özelliğe sahip olmuşlardır. Bu dönem ayrıca ABD‘nde kartpostal kullanımının halk arasında bağımlılığa dönüştüğü ve ‗kartpostalların altın çağı‘ olarak bilinen bir dönem olarak da adlandırılmıştır. Amerikan Posta Ofisi, 01.03.1907-30.06.1908 tarihi arasında 677 milyon kartpostalın postalandığını beyan etmiştir. Bu dönemde Amerikan nüfusunun 89 milyondan az olduğu göz önünde bulundurulacak olursa, kartpostal basımcılarının bu dönemde milyonlarca kartpostal bastığı yargısına varılabilir (www. geocities.com/Heartland/Meadows/2487/pchistory.htm?200829).

6.1.1.5. Erken Modern (Beyaz Çerçeve) Dönem (1915-1930):

(Early Modern Era (White Border), 1916-1930)

1915 yılından 1930 yılına kadar olan dönemde kartpostallar ön yüzdeki resmi beyaz bir çerçeve ile kuşatan bir tasarımla basıldıklarından dolayı bu dönem ‗Beyaz Çerçeve Dönemi‘ olarak adlandırılmıştır.

Şekil 14. Beyaz Çerçeveli kartpostal örneği (ABD)

(Figure 14. Sample of white bordered post card) (USA)

Congress Hotel – Chicago (ABD)

Birinci Dünya Savaşı sırasında bu beyaz çerçeve, görüntü ebadının küçülmesine neden olmuş ve böylelikle de mürekkep maliyetlerinde düşüş sağlamıştır. Savaşın sonunda Alman baskı endüstrisi yeniden inşa edilememiş ve diğer Avrupalı basımcılar ise yüksek vergi oranları yüzünden Amerikan pazarından çıkmaya zorlanmışlardır. Yabancı rakiplerin olmadığı bir pazar ortamında bile Amerikan şirketlerinin gelişimi (1) savaş sonrası yüksek basım maliyetleri, (2) deneyimsiz yerli işçilerin düşük kalitede iş çıkarmaları durumu ile birleşince gecikmiş ve böylelikle Amerikan halkı kartpostallara karşı ilgisini kaybetmeye başlamıştır.

Bu dönemde sinema filmlerinin görsel malzemeleri kartpostallar üzerine yerleştirilmeye başlanmıştır. Gün geçtikçe daralan pazar

içindeki yüksek rekabet pek çok yerel kartpostal basımcısının sektör dışına çıkmasına neden olmuştur (geocities.com/Heartland/Meadows/2487/pchistory.htm?200829).

Bu dönemin kartpostalları üzerinde genel kabul gören yaklaşım, ―gerçek fotoğraf‖ kullanılan kartpostalların trendinin yükselmeye başlamasıdır. Bu dönemde daha renkli litografik örneklerin aksine, gerçek fotoğraf kullanılarak hazırlanan kartpostallar siyah-beyaz veya sepya tonlarında basılmıştır.

Şekil 15. Beyaz Çerçeveli ve gerçek fotoğraf kullanılarak hazırlanmış kartpostal örneği (4. Cadde – Anchorage‘nin ana caddesi)

(Figure 15. Sample of white bordered and real photo card)

1906 yılından başlayarak, Rochester‘daki Eastman Kodak Şirketi, çeşitli türlerde Kodak―kartpostal‖ fotoğraf makineleri ve kartpostal ebadında negatif filmler üretmeye başladı. Kartpostallar üzerindeki net görüntüler, bu tür kartpostallara yönelik olarak ilgiyi arttırmıştır (geocities.com/Heartland/Meadows/2487/pchistory.htm?200829). Bu ilginin bir nedeni de bu foto-kartlar aslında gerçek fotoğraf olması ve kartpostal koleksiyonerlerinin bu tür kartların litografik olanlara göre koleksiyon yapmaya daha elverişli olduğunu düşünmüş olmasıdır.

6.1.1.6. Keten Kart Dönemi (1930-1945)

(Linen Card Era, 1930-1945)

Değişen ve gelişen teknoloji üreticilere kartpostalları keten kâğıt üzerine basma imkânı vermiştir. Bu malzeme ve teknik ile hazırlanan kartpostallar insanlar üzerinde doku duygusunun uyanmasına neden olmuştur.

Şekil 16. Beyaz çerçeveli – keten kart örneği

(Figure 16. Sample of linen card (white bordered) post card)

East Clinton Caddesi Köprüsü, Binghamton, New York (ABD)

Şekil 17. Keten kart örneği

(Figure 17. Sample of linen card)

Richmond Borough Hall, St. George, S.I., New York, (ABD)

Bu dönemde basılan kartpostalların özellikleri arasında (1) Üretimlerinin daha ucuz, (2) Kullanılan görsel malzemenin renklerinin daha parlak çıkmasına olanak tanıyan bir yapıya sahip oldukları söylenebilir. Keten kâğıt üzerine basılan kartpostalların varlığı 1939 yılında renkli kartpostalların piyasaya sürülmesi ile birlikte sona ermiştir.

6.1.1.7. Renkli Kartpostal Dönemi (1939’dan Günümüze)

(Photochrome Era, 1939-Present)

‗Oz Büyücüsü‘ isimli sinema filmi Amerikalıların renkli görüntülere olan sevgisini ortaya çıkarmıştır. Kağıt/baskı ve görsel malzeme üretiminde yaşanan teknolojik gelişmeler kartpostalların yüksek baskı kalitesinde ve renkli olarak üretimini olanaklı hale getirmiştir (geocities.com/Heartland/Meadows/2487/pchistory.htm?200829).

Şekil 18. Renkli kartpostal dönemi örnekleri

(Figure 18. Samples of photochrome post cards)

Devamı 2.Bölümde..